Het leven als reis

Flow: Tijdgeest

Het leven als reis is een goede metafoor om na te denken over ons leven, zegt hoogleraar filosofie Joep Dohmen. Maar hoe bepaal je koers in een tijd die zo snel verandert?

Door: Otje van der Lelij

Het lijkt wel alsof iedereen zoekende is. Is dat typisch voor deze tijd?

“Het heeft zeker te maken met de tijd waarin we leven. In de afgelopen halve eeuw is de wereld onvoorstelbaar veranderd. Ik ben 66 jaar en een van de dingen die ik doe is terugblikken. In de jaren vijftig woonde ik met mijn vader, moeder en twee zussen in een klein huisje in Tilburg. Het leven was primitief en provinciaals. We hadden nog geen auto, telefoon, wasmachine en al zeker geen internet. Bij ons in huis speelde er maar één vraag: gaan we het redden deze maand? Tegenwoordig bezitten we alles. De meeste mensen zijn schatrijk. Zelfs de armste mensen nu zijn bij lange na niet zo arm als de mensen toen. We leven in een enorme welvaartsmaatschappij. Op alle domeinen van het leven, of dat nu vervoer, reizen, eten, gezondheid of techniek is, zijn we in een totale expansie terecht gekomen. De paradox is echter dat de welvaart niet gepaard is gegaan innerlijke rijkdom. Integendeel: hoe meer opties er zijn, hoe meer mensen lijken te worstelen met de vraag of ze wel een geslaagd leven leiden. Ik ga het verleden niet idealiseren. Toen was het vechten om zelfbehoud, en nu is het leven nog steeds een gevecht, alleen betreft het nu vooral ons innerlijke leven.”

Wat doet dat met ons?

“De hele situatie wordt treffend afgebeeld in de schilderijen van Edward Hopper: een vrouw in een restaurant alleen aan een tafeltje; een man in een zeilboot op zee; een dame op bed die uit het raam kijkt. Ik heb me altijd afgevraagd wat er toch met deze kunstwerken aan de hand is. Het zijn afbeeldingen van alledaagse situaties maar er hangt een suspense omheen. Ik denk dat deze schilderijen goed uitbeelden hoe velen van ons zich momenteel voelen in de wereld: op zichzelf teruggeworpen, stuurloos, tobbend over het leven. Hier zit ik nu, wat is er gebeurd, en waar wil ik naartoe? Wat wil ik eigenlijk met mijn leven?  Ik vind dit beeld zo pakkend dat ik een soortgelijke afbeelding heb gekozen als omslag van mijn nieuwe boek ‘Het leven als reis’, een oeroude metafoor die ik graag gebruik. Je bent onderweg, komt op een bepaald punt en je weet niet meer hoe je verder moet. Welke koers je moet volgen? Waarheen leidt de weg?”

Is het tijdens ons leven niet vooral belangrijk om te genieten van de reis zelf?

“Ik vind dat we tegenwoordig iets teveel worden doodgegooid met genieten. We moeten altijd en overal van genieten. Bij de kapper, bij de supermarkt – fijne dag! Het lijkt wel een bezweringsformule die een angst camoufleert voor leegte, voor het verstrijken van de tijd. Natuurlijk is het belangrijk om te genieten van de kleine dingen in het leven. Maar ik denk eerder dat een geslaagde reis te maken heeft met focus op bepaalde doelen die je wilt bereiken. Doe je dat niet, dan overkomt het leven je nog meer dan toch al het geval is.”

Je moet zelf een route uitstippelen?

“Die mogelijkheid hebben we inderdaad, maar benutten we vaak te weinig. Vroeger bepaalden de tradities hoe je leven moest lopen. Als je in een dorp was geboren en je was de zoon van een slager, dan werd je ook slager. Als je nu vraagt aan mensen hoe het komt dat hun leven zo gelopen is, staan ze vaak met hun mond vol tanden. Het is hen voor een groot deel overkomen. Een mooi voorbeeld vind ik de roman Nachttrein naar Lissabon van Pascal Mercier, het pseudoniem van filosoof Peter Bieri. De hoofdpersoon gaat op reis om te ontdekken waarom zijn leven zo verkeerd verlopen is? Hij is veel te lang leraar geweest op een middelbare school, en bij een vrouw gebleven die eigenlijk zijn type niet was. Maar hij heeft nooit de moed gehad om uit de tredmolen te stappen en op zoek te gaan naar een beter leven.”

Hoe belangrijk is moed?

“Heel belangrijk. Kierkegaard zou zeggen: De echte keuzes in het leven vergen een soort levensmoed. Als je echt wilt leven, waarachtig wilt leven, dan moet je op de belangrijke momenten een sprong durven maken. Dat gaat altijd gepaard met angst, existentiële angst, want je betreedt een voor jou onbekend terrein en je weet niet wat dat met je gaat doen. Wat je wel zeker weer is dat het iets met je gaat doen: als je een andere koers inslaat, word je een ander mens.”

Welke bagage is nog meer belangrijk tijdens onze reis?

“Je moet ontdekken wat je écht wilt. En je moet goede gewoontes ontwikkelen om die wil gestalte te kunnen geven. Rousseau had het al over het luisteren naar je innerlijke stem. Maar de vraag is, waar zit die innerlijke stem? En wat spreekt er dan in jou? Er zijn zoveel geluiden in ons hoofd: stemmen van (groot)ouders, van de media, van de reclame over wat wel en niet belangrijk zou zijn. Het is dan moeilijk om te bepalen wat écht is. In onze romantische tijdgeest hebben we een sterk verlangen naar echtheid. Kijk naar al die begrippen die nu zo in zwang zijn: authenticiteit, oorspronkelijkheid, uniek zijn, trouw zijn aan jezelf. Het is een groot register van begrippen die allemaal cirkelen rondom onze zoektocht naar onszelf, naar wie we zijn en wat we ten diepste willen.”

Hoe kom je er dan achter wat je ten diepste wilt?

“De mens is een verlangensmachine, en daar moet je de vinger achter proberen te krijgen. De hele dag word je gedreven door verlangens. Je wilt eten, drinken, vrijen, werken, reizen. Maar je wilt ook erkenning, verbondenheid en vriendschap. Het gaat erom deze verlangens te ordenen: Wat wil ik nou echt zélf? Wat is voor mij nou werkelijk belangrijk? En je moet oefenen in goede gewoontes: aandacht, geduld, discipline.”

Er zijn zoveel mogelijkheden? We kunnen zoveel dingen doen?

“Dat is het probleem, we verlangen teveel. Je beter kunt focussen op een paar zaken die voor jou echt van belang zijn: het krijgen van een kind, taai vasthouden aan een project, investeren in vriendschap, of je relatie goed ontwikkelen. Uitgangspunt is om je speelruimte te kennen. Je speelruimte is altijd beperkt. Er zijn grenzen en beperkingen aan wat je kunt doen. Een paar jaar geleden kocht ik een piano, omdat ik een oud verlangen wilde bevredigen en eindelijk weer eens zelf muziek wilde gaan maken. Dat was zeer tegen de zin van mijn vrouw, die me waarschuwde dat het ding binnen de kortste keren vol zou liggen met stapels boeken, ‘en bovendien heb je geen talent,’ voegde ze daaraan toe. Dat irriteerde me zo dat ik de piano meteen heb aangeschaft. Maar na twee jaar heb ik hem weer de deur uitgedaan. Mijn vrouw had volkomen gelijk. Ik heb de piano nauwelijks aangeraakt omdat ik er geen tijd voor had. Ik was veel te druk met filosofie, met lesgeven, met boeken schrijven. Mijn speelruimte liet het niet toe en dat had ik kunnen weten. Wat je onderneemt, moet je met overtuiging doen. Je moet er volledig voor gaan en niet te snel opgeven. Je kunt beter gemotiveerd ergens voor kiezen, en na een aantal jaren concluderen dat het toch niet bij je past. Dat is altijd beter dan halfslachtig doen wat toevallig op je pad komt.”

De tijd die we hebben is maar beperkt. Hoe kunnen we het beste met onze tijd omgaan?

“Nu snijd je een belangrijk thema aan. Tijd! We denken soms dat tijd er een beetje bij hoort maar wij zijn ook tijd. We zijn nu hier en straks daar. Bij alles wat je doet, laat je sporen na die invloed hebben op het vervolg. Daarom is het zo belangrijk om de juiste keuzes te maken, en om je tijd niet te verspillen met dingen die er niet toe doen. Het leven is eindig. Op het einde van de reis is er geen verlossing, even aangenomen dat God dood is. Het leven houdt ooit op, dus het moet onderweg geleefd worden. Eigenlijk zouden we moeten beseffen dat alles wat we doen eindig is. Dit interview is eindig, mijn vriendschappen zijn eindig, het werken aan mijn boek is eindig. Nu ik hier spreek, met deze vrienden leef en dit boek schrijf, moet ik deze dingen met overtuiging doen. Zelfs de belangrijkste projecten van je leven zijn eindig. Als we alles telkens opnieuw konden overdoen, dan zou geen enkele beslissing er nog toe doen. Juist de eindigheid geeft ons leven betekenis en zin.”

Wanneer is de reis geslaagd?

“Ik denk dat een geslaagd leven een goed gemotiveerd leven is. Een leven waarin je hebt uitgezocht wat voor jou werkelijk van belang is en waar je met een zekere koppigheid aan vasthoudt. Als je dat niet goed hebt uitgezocht dan zul je steeds doelen bereiken die niet jouw bestemming zijn. Het komt erop aan om een authentiek leven te leiden. Daarmee bedoel ik dat ons leven ook moet aansluiten op datgene wat in onze samenleving van belang is. De filosoof Charles Taylor zegt dat authenticiteit vandaag vaak ontaardt omdat het teveel naar binnen slaat. Veel mensen zijn alleen maar bezig met zichzelf. Maar authenticiteit vereist ook dialoog en horizon. Als je door alleen te golven, bridgen en tennissen een authentiek leven probeert te leiden, dan zul je snel merken dat dit leidt tot een enorme verveling en uitholling, zo zegt Taylor. Je zult ook dingen moeten doen die tellen in deze wereld: vriendschap onderhouden, iets doen aan de armoede, aan de vluchtelingen, aan de gezondheid van andere mensen. Maar ook hier is die innerlijke stem belangrijk: het moet wel bij je passen. Dus authenticiteit is ook het zorgen voor anderen omdat we dat nu eenmaal moeten doen. Het is precies op het snijvlak van wat je zelf belangrijk vindt en wat wij in onze samenleving vinden dat gedaan moet worden. In dat spanningsveld moet je proberen om iets te doen wat uitstijgt boven chillen, plat genieten en kaal hedonisme. Het goede leven is geen individuele reis is, maar een Gesamtkunstwerk!”

Joep Dohmen (1949) is emeritus hoogleraar Wijsgerige en praktijkgerichte Ethiek aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Hij schreef talloze boeken over levenskunst waarin hij filosofeert over het goede leven. Binnenkort verschijnen twee boek van zijn hand. Het boek ‘Moderne Bildung. Hoe jongeren hun leven vorm kunnen geven’ (najaar 2016). En het boek ‘Het leven als reis’ (voorjaar 2017), met vijftien vloeiende essays over levenskunst, waarin Dohmen de lezer filosofische bagage aanreikt voor onderweg: hoe zet je je koers uit? Hoeveel discipline heb je nodig? En hoe moeten we leven in vluchtige tijden? www.joepdohmen.com