Stop het narcisme, doe aan Bildung.

​Joep Dohmen​

Brede vorming, in het Duits Bildung genoemd, is gericht op praktische wijsheid.​Zonder Bildung in het onderwijs wordt de westerse samenleving er een van​zelfgenoegzame hedonisten, schrijft filosoof Joep Dohmen.

Er klinkt een nieuwe melodie door onderwijsland. Sinds enkele jaren zijn overal, van basis- tot hoger onderwijs, kleine en grotere groepen mensen actief bezig met het thema Bildung. In 2012 presenteerde René Gude, de vorige denker des vaderlands, samen met de filosoof Peter Sloterdijk En denken! Bildung voor leraren op de Internationale School voor Wijsbegeerte. In dit manifest pleit hij samen met collegae uit de filosofie en de onderwijswereld voor een nieuwe visie op brede vorming, waarbij persoonlijke vrijheid en discipline(ring) elkaar in evenwicht houden. Sindsdien zijn er tal van publicaties over Bildung verschenen en in 2015 werd De Bildung Academie opgericht. Sinds 2016 verschijnt er zelfs jaarlijks een Bildungskalender, waarop 365 leerkrachten met hart voor Bildung hun visie over de vorming van jonge mensen verwoorden . Deze nieuwe Bildungsbeweging verzet zich tegen een voornamelijk instrumentele visie op onderwijs ten bate van economische doelstellingen. Onderwijsinstellingen beperkten zich de afgelopen decennia steeds meer tot het aanleren van vaardigheden en technieken. Scholen worden hoe langer hoe meer bedrijven die met elkaar concurreren om excellence. Leerlingen zijn ‘klanten’ die via smalle vorming en met behulp van scherpe toetsingsprogramma’s controleer- en meetbaar opgeleid worden tot kansrijke spelers op de arbeidsmarkt. De fundamentele vraag ‘waartoe dient ons onderwijs?’ dreigt uit beeld te raken. Vandaar die gezamenlijke zoektocht naar brede vorming. Er is nog meer. De afgelopen decennia is de westerse cultuur in een nieuwe fase van de posttraditionele samenleving terechtgekomen waarin de invloed van traditie, religie en traditionele moraal is teruggedrongen door de opkomst van de markt, van wetenschap en techniek, en de enorme invloed van de media. De neoliberale samenleving met haar moraal van zelfbeschikking (vrijheidblijheid) dwingt mensen tot zelforganisatie. Om de ratrace vol te houden, moet elk individu elke dag nieuwe ideeën ontwikkelen, sneller en creatiever dan de ander zijn. Individuen worden de jongleurs van hun eigen identiteit. Er is geen vanzelfsprekende verbinding meer met traditionele hulpbronnen. Jongeren die niet tegen de vrijheid zijn opgewassen, riskeren een biografische ineenstorting.

Wat vermag Bildung hier? Sinds de moderne tijd en het werk van Montaigne en Descartes is de premoderne opvatting verlaten dat de mens geschapen wordt naar het beeld van God, of dat hij moet leven in overeenstemming met de natuur. De kosmos, de natuur of God worden niet langer als maatgevend beschouwd en staan niet langer model voor de ontwikkeling van de mens. Vanaf de moderne filosofie komt de mens zelf centraal te staan. Humanisme betekent dat de mens door actief te kennen orde schept in het universum, in de samenleving en in zijn eigen leven. De radicale consequentie hiervan is dat je als je eenmaal geboren bent, niet vanzelf mens wordt, maar dat je daarvoor een ontwikkeling moet doormaken. Ieder mens kan zichzelf bilden, dat wil zeggen vormen en verbeteren. Elk mens is vervolmaakbaar, niet naar een transcendente maat, maar door zijn eigen rede, gevoel en wil. De grootste Verlichtingsdenker Immanuel Kant ontwikkelde hiervoor een breed Bildungsprogramma: disciplinering, cultivering, civilisering en moralisering. Hij stelde met grote nadruk dat morele vorming vóór intellectuele vorming gaat. Morele opvoeding is leren om uit vrije wil het goede te doen, omwille van het goede zelf. Samen met Von Humboldt staat hij aan de basis van het moderne Bildungsprogramma. De huidige Bildungsbeweging is schatplichtig aan dit Verlichtings-humanisme, en zoekt een eigentijdse koers in een complexe en globaliserende, laatmoderne samenleving. Tweehonderd jaar later ligt de nadruk evenzeer op het ontwikkelen van innerlijke vrijheid als op het ontwikkelen van empathie en het aangaan van verbindingen, zoals bijvoorbeeld Martha Nussbaum in haar Human Development-theorie goed laat zien. Voor ouders en leerkrachten komt Bildung vandaag neer op ‘begeleide zelfvorming’, het empoweren van het morele actorschap van jonge mensen. Bildung is een geïntegreerd programma dat gericht is op praktische wijsheid. De belangrijkste stap is het besef van de jongere: dit is mijn leven, ik moet het zelf begrijpen en vormgeven. Vervolgens moet de jongere zijn geest ontwikkelen, niet papegaaien maar zelf nadenken, oordelen, een goed verhaal maken. Hij moet veel oefenen, zichzelf inspannen, moeite doen, tegenslag overwinnen. Motivatie is de basis, hoe kan ik focussen en goede keuzes maken. Empathie is belangrijk, wat beteken ik voor anderen en zij voor mij? Jongeren moeten deze stappen zelf zetten, ouders en leerkrachten kunnen elke stap met aandacht volge n . Eigentijdse Bildung heeft maatschappelijk urgentie. Zonder begeleide zelfvorming riskeren we een samenleving van zelfgenoegzame hedonisten, narcisten en slachtoffers.