Waarom levenskunst vandaag voor iedereen zo belangrijk is

In deze verwarrende dagen denk ik regelmatig aan het gezegde van de grote schrijver en dichter Jorge Luis Borges​. Dat is Argentijnse scepsis om ons eraan te herinneren dat er altijd weer donkere dagen in de geschiedenis van de mensheid zullen komen en dat je daar dan klaar voor moet zijn. Wat we dan nodig hebben is levenskunst! Het is bijvoorbeeld geen toeval dat de levenskunst van de stoïcijnen opkomt telkens als er weer grote onzekerheid is en er rampen en oorlogen dreigen. ‘Weet wat in je macht staat en wat niet”. Als je dat weet, weet je volgens de stoïcijn onmiddellijk wat je te doen staat. Toen Nero langskwam wist Seneca genoeg en sneed zich meteen de aderen door.

Maar weten wij West-Europeanen die geboren zijn na WOII, die zelf geen enkele oorlog gekend hebben en die gewend geraakt zijn aan een vreedzaam leven… weten wij wat ons te doen staat nu zich andere tijden aandienen? De meesten van ons hebben trouwens al veel langer hun twijfels en /weten al een hele tijd niet zeker meer waar hun commitment liggen en waaraan ze zich nog echt willen hechten. Dan horen we: ‘Vroeger hing er een touwtje uit de deur’. Vroeger hadden we nog vertrouwen in elkaar en daarmee op zijn minst enig zelfvertrouwen. Maar vroeger had je ook veel paternalisme en sociale controle; en vroeger is voorbij en we hebben niet zomaar een nieuw vertrouwen. Vandaag staan zowel ons persoonlijk leven als onze gemeenschapsvorm opnieuw op het spel.

Sinds 25 jaar hou ik me bezig met levenskunst en dat is geen willekeurige en persoonlijke hobby. Laat ik het kort uitleggen. De afgelopen drie eeuwen, omstreeks vanaf de Verlichting, zijn de meeste hiërarchische gemeenschaps­vormen en tradities in het westen gaandeweg verdwenen. Het proces van modernisering heeft geleid tot verregaande secularisering, individualisering en de opmars van markt, technologie en wetenschap. De jaren zestig van de vorige eeuw stonden vooral in het teken van emancipatie en onthechting. Zelfbeschikking werd de moraal: maak je los en zoek het zelf uit. Dat klonk goed en ik vond het zelf ook heerlijk om ‘mijn eigen gang’ te gaan. Maar vandaag loopt het neoliberalisme tegen zijn grenzen aan, want ons innerlijk leven staat onder grote druk. Wij moderne mensen zijn minder op zoek naar losmaking als wel naar nieuwe vormen van hechting. Daarbij hebben we twee problemen: 1. we vertrouwen niet zomaar op de nieuwe zelfbenoemde leiders. 2. We vertrouwen ook niet zomaar onszelf. De tragiek van het liberalisme is dat het ons niet geleerd heeft hoe we moeten omgaan met onze negatieve vrijheid (invloed en inmenging), en evenmin met onze positieve vrijheid: hoe zet ik de koers uit van mijn leven? Het gevolg laat zich raden: wij laatmoderne mensen voeren allemaal dezelfde queeste, de zoektocht naar het goede leven in verwarrende, laatmoderne tijden.

Welke rol kan de filosofie daarbij spelen? Volgens een gangbare opvatting is filosofie vanaf dag 1 ‘praktische filosofie’ geweest, een leerproces met het oog op het verwerven van praktische wijsheid. De hele Grieks-Romeinse cultuur was diep doordrongen van het feit dat de mens een eindig, sterfelijk wezen is. Dit besef van eindigheid is vaak angstwekkend en ondraaglijk. Hoe kunnen we leren omgaan met de eindigheid? Hoe kunnen we goed leven? Hoe vinden we samen zin en heil? Socrates liep de markt op en riep de mensheid al op tot zelfkennis. Sindsdien kan de westerse filosofie worden opgevat als levenskunst, als de poging om telkens weer aan het eigen leven een eigen vorm te geven die past bij de tijdsgeest waarin men leeft. Telkens opnieuw gaat het daarbij om de persoonlijke vormgeving van de eigen manieren van denken, voelen en willen, te midden van andere mensen in een bepaalde tijdruimtelijke context.